باغ جهان‌نما در خیابان حافظ شیراز

قدمت باغ جهان‌نما به دوران آل مظفر‍‍ و آل اینجو بازمی‌گردد. زیبایی و آبادانی این باغ به حدی بود که تیمور گورکانی به تبعیت از این باغ در اطراف سمرقند، باغی با نام جهان‌نما ساخت و مورخ دوره تیموری نیز آن را زینت الدنیا نامید. این باغ تا دوران صفویه بسیار سرسبز و آباد بود و در سفرنامه‌های جهانگردانی چون تاورنیه، شاردن، جان ملکم و ادوارد براون نام و توصیفاتی جذاب از آن به چشم می‌خورد.

با توجه به اطلاعاتی که در دست است با پایان یافتن حکومت افشاریان تا تشکیل حکومت زندیه، کشمکش‌های داخلی زیادی وجود داشت و همین موضوع آسیب‌های بسیاری به باغ وارد آورد. در سال ۱۱۸۵ هجری قمری به دستور کریم‌خان زند مرمت باغ در دستور کار قرار گرفت و ساخت عمارت هشت ضلعی کوشک که مشابه عمارت کلاه‌فرنگی باغ نظر است، در وسط باغ انجام شد. وی حصارکشی باغ و درختکاری و خیابان‌کشی اطراف عمارت را نیز انجام داد. طبق نقل‌قول‌ها او این مکان را شبیه خانه خودساخته تا میهمانانش در آنجا اقامتی راحت داشته باشند. در دوران قاجار باغ جهان‌نما یکی از باغ‌های باشکوه و زیبا به شمار می‌رفت که پذیرایی از مهمانان حکومتی در آنجا انجام می‌گرفت.

درنهایت در سال ۱۳۸۱ هجری شمسی این ملک به سازمان مسکن و شهرسازی واگذار شد و در اختیار شهرداری قرار گرفت تا پس از مرمت و ایجاد باغ‌موزه ادبیات ایران، به مجموعه حافظیه متصل شود. بخشی از این مرمت در سال ۱۳۸۱ هجری شمسی به‌پایان رسید؛ اما هنوز هم این کار در بخش‌های دیگر باغ ادامه دارد.

همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد در وسط باغ جهان‌نما عمارتی وجود دارد که به آن کلاه‌فرنگی هم می‌گویند. این عمارت دارای ۴ شاه‌نشین بوده و اتاق‌های ۲ طبقه‌ای در میان آن‌ها قرار گرفته است. سقف آن ۸ ضلعی بوده و پر است از هنر معماری سنتی ایران‌زمین. با اینکه در این ساختمان خبر از نقاشی‌های پر آب‌وتاب نیست اما چنان مستحکم و زیبا بنا شده که کاملاً در نوع سبک خود و در زمانی که ساخته شد، جدید محسوب می‌شده است. البته داخل و خارج این ساختمان تزئیناتی متعاقباً داشته است که به‌مرورزمان از بین رفته است و امروزه دیگر قابل‌تشخیص و یا دیدن نیستند.

با این که این باغ بارها مورد بازسازی و بهسازی قرار گرفته است اما، پنجره‌های چوبی این عمارت که در نوع خود بی‌نظیر هستند، پس از مرمت توسط بخش‌های خصوصی با پنجره‌های آهنین مورد تعویض قرار گرفت. قدمت این عمارت زیبا به دوران زندیه می‌رسد و آن‌قدر برای شخص کریم‌خان زند این باغ مهم بود که در سال ۱۱۸۵ هجری قمری دستور داد تا محوطه‌ی اطراف آن را خیابان‌کشی نمایند.

یکی از خصوصیات مشترک این باغ با دیگر باغ‌های ایرانی این است که طبق همه نقشه‌های ساخت‌وساز آن زمان، به‌صورتی ساخته‌شده است که کاملاً در مسیر جوی آب باشد و معنای آبادانی را حفظ نماید. از جمله نکات مثبت باغ جهان‌نما در شیراز این است که نه تنها در دوره‌ی زندیه بلکه در دوره قاجاریه نیز این باغ مرکز توجه شاهان و درباریان این سلسله بوده است. معمولاً هم اگر مهمان خارجی و یا بسیار محترمی می‌آمد، در باغ جهان‌نما از او پذیرایی می‌کردند.

یکی از مواردی که در هنگام گشت‌وگذار در باغ توجهتان را به خود جلب می‌کند، درختانی هستند که نقش و نگارهایی بر روی آنها دیده می‌شود. این درختان، در دوران قاجار در باغ خشک شدند و به هنگام عملیات احیا تصمیم گرفته شد با معرق‌کاری، جلوه‌ای متفاوت به آنها بدهند. حاصل این تصمیم، تنه‌های پرنقش و نگاری شد که از جذابیت‌های اصلی باغ به شمار می‌روند.

معرق‌کاری‌های روی تنه درختان توسط آقای عمادی، مجسمه‌ساز شیرازی صورت گرفت و براساس داستان سیمرغ منطق‌الطیر عطار، نقش و نگارهای زیبایی را بر روی درختان خشکیده خلق شدند. سیمرغ، زبان نمادینی برای نشان دادن مراحل سیر و سلوک عرفانی است. هنرمند با تلفیق نقش ترنج، گل، مرغ مکتب شیراز با پرنده‌های شاخص سیمرغ سعی کرده حجم کار را در بخش‌های بالایی افزایش دهد تا بازدیدکنندگان دید خوبی به بخش‌های بالایی داشته باشند. از پرندگان شاخصی که در حکاکی این هنر زیبا به‌کار برده شده می‌توان به جغد، هدهد، طاووس، شاهین، خروس و کبک اشاره داشت.

درست در وسط باغ عمارتی قرار دارد که کریم‌خان زند در سال ۱۱۸۵ هجری قمری دستور ساخت آن را داد؛ عمارتی ۸ ضلعی با نمای آجری. دورتادور عمارت طاق‌نماهایی دارد که در برخی از آنها کاشی‌کاری دوره زندیه را می‌توان دید. در چهار طرف این ساختمان مسیرهایی وجود دارد که به شکلی منظم و خاص درخت‌کاری و گل‌کاری شده‌اند. این مسیرها باغ را به «چهارباغ» تقسیم کرده‌اند.

در بخش داخلی کوشک یک حوض هشت‌ضلعی از سنگ مرمر با فواره‌ای سنگی در وسط قرار دارد و چهار شاه‌نشین با اتاق‌های دو طبقه در چهار گوشه آن ساخته‌شده است. دو حوض با فواره سنگی نیز در شرق و غرب ساختمان و در مقابل شاه‌نشین اصلی قرار دارد. سقف شاه‌نشین اصلی ارتفاع زیادی دارد و مزین به مقرنس‌کاری ساده گچی است. دو ورودی در بخش‌های شمال شرقی و جنوب شرقی دیده می‌شود که دارای پله هستند. راه‌پله‌ای پیچیده و با خیز زیاد در سمت راست ورودی شمال شرقی وجود دارد که به طبقه دوم و پشت‌بام می‌رسد. این باغ چهار در بزرگ دارد. سه در بر روی محورهای اصلی واقع‌شده‌اند و به‌طور مستقیم به کوشک میانی باغ راه دارند.